آیه 3 سوره حدید

هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيمٌ «3»

هُوَ الْأَوَّلُ‌: او است پيش از همه موجودات، و لهذا پديد آرنده و آفريننده همه آنهاست، يعنى قديم ازلى است كه اوّليّت او را بدايتى نيست، وَ الْآخِرُ: و او است باقى پس از فناى ممكنات، و ابدى كه آخريت او را نهايت نيست. اين دال است بر فناى جميع جواهر و اجسام و اعراض در آخر كار. يا اول است به‌

جلد 13 - صفحه 11

اعتبار آنكه اسباب از او صادر شده، و آخر است به اعتبار آنكه مسببات به او منتهى شود. وَ الظَّاهِرُ: و آشكار است وجود او به كثرت دلايل، وَ الْباطِنُ‌: و نهان است حقيقت ذات او از ادراك و تعقل هر عاقلى.

بيان: دو وصف اول دال است بر آنكه حق تعالى جامع صفت اوليت و آخريت، و دو وصف اخيره دالند كه او جامع صفت ظهور و خفاست، و وسطى اشعار بر آنكه او جامع مجموع صفتين اوليين و مجموع صفتين آخريين است؛ پس او سبحانه مستمر الوجود است در جميع اوقات گذشته و آينده، و ظاهر الوجود و باطن الحقيقت در جميع ازمان و اوقات.

تنبيه: علما را در تفسير اين چهار صفت، وجوه بسيار است از جمله:

1- اول است بلا ابتدا، و آخر بلا انتها؛ ظاهر بلا اقتراب، و باطن بلا احتجاب.

2- اول به ازليّت، و آخر به ابديّت؛ ظاهر به احديّت، و باطن به صمديّت.

3- اول به برّ و هدايت، و آخر به عفو و مغفرت؛ ظاهر به احسان و توفيق نزد اطاعت، باطن به ستر در وقت معصيت.

4- اول به خلق، و آخر به رزق؛ ظاهر به احيا، و باطن به اماته.

5- اول به قدميت، و آخر به رحمانيت؛ ظاهر به كرم، و باطن به علم.

6- اول است به تكوين، و آخر است به تلقين؛ ظاهر است به تبيين، و باطن است به تزيين.

7- توحيد صدوق رحمه اللّه، ذات سبحانى اول است بدون ابتدا، و آخر است به غير انتها؛ ظاهر است به آياتى كه آشكارا فرموده از شواهد قدرت و آثار حكمت و بينات حجت كه عاجزند خلق از ايجاد كوچكترين آن و آسانترين آن و حقيرترين آن، چنانچه فرموده‌ (لَنْ يَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ)؛ باطن است از اوهام كه احاطه به او پيدا نكنند و عقول واله و حيرانند از شناختن حقيقت او، پس باطن هر باطن و محتجب هر محتجب، باطن است بالذات، ظاهر است به آيات بينات.

جلد 13 - صفحه 12

وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيمٌ‌: و ذات سبحانى به همه چيزها داناست، اول و آخر، و ظاهر و باطن، نزد علم او مساوى است.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ «1» لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ هُوَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ «2» هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيمٌ «3» هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى‌ عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ «4»

لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ «5» يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ «6»

ترجمه‌

تسبيح گويد مر خدا را آنچه در آسمانها و زمين است و او است تواناى درست كردار

مر او را است پادشاهى آسمانها و زمين زنده ميگرداند و ميميراند و او بر همه چيز توانا است‌

او است اوّل موجودات و آخر آنها ظاهر و آشكار و باطن و پنهان از انظار و او بهمه چيز دانا است‌

او است آنكه آفريد آسمان‌ها و زمين را در شش روز پس مستولى شد بر عرش ميداند آنچه را كه ميرود در زمين و آنچه را كه بيرون ميآيد از آن و آنچه فرود ميآيد از آسمان و آنچه بالا ميرود در آن و او با شما است هر جا كه باشيد و خدا بآنچه ميكنيد بينا است‌

مر او را است پادشاهى آسمانها و زمين و بسوى خدا بازگشت داده ميشود كارها

درمى‌آورد شب را در روز و در ميآورد روز را در شب و او دانا است بآنچه در سينه‌ها است.

تفسير

تمام موجودات آسمانى و زمينى بزبان حال و مقال تسبيح و تنزيه مينمايند ذات ذو الجلال را از هر عيب و نقص نهايت آنكه تسبيح بعضى را ما ميشنويم و ميفهميم و تسبيح بعضى را نميشنويم و نمى‌فهميم و مكرّر باين معنى تصريح شده و بيان آن گذشته است و اين راز و نياز و سوز و گداز هميشه در عالم بوده و هست و خواهد بود و لذا گاهى بلفظ ماضى و گاهى بمضارع و گاهى بمصدر در كلام الهى‌

جلد 5 صفحه 140

از آن تعبير ميشود و اينكه متعدّى بلام شده با آنكه سبّح متعدّى بنفس است براى اشعار بآنست كه بايد عمل خالصا لوجه اللّه واقع شود و او است خداوندى كه غالب و قادر بر هر چيز و در هر امر است و كسى نميتواند او را از مقصودش باز دارد و تمام افعالش بر وفق حكمت و مصلحت و متين و محكم است از براى او است پادشاهى و تصرف تامّه و عامّه در تمام مملكت وجود و همه مملوك اويند بملكيّت حقّه حقيقيّه زنده ميكند خلق را در بدو امر و ميميراند آنها را در وقت مقدّر و باز زنده ميكند براى مجازات اعمالشان و او بر هر امر از احياء و اماته و اعاده و هر چه بخواهد و ممكن باشد توانا است و پيش از وجود همه موجودات او بوده و بعد از فناء همه خواهد بود و دو سر حلقه خط هستى و بدو و ختم آن باو پيوسته و از او شروع و باو ختم ميشود او كائن ازلى و باقى ابدى است وجود او ظاهر است در تمام مظاهر و همه موجودات آيات وجود و علم و قدرت و ساير صفات اويند و هيچ كس بكنه ذات او پى نبرده و نخواهد برد حتّى شخص اول عالم امكان كه فرموده ما عرفناك حق معرفتك و او است غالب و قاهر بر تمام موجودات و عالم است بتمام اسرار و خفيّات بطوريكه در علم او ظاهر و باطن اشخاص و اشياء يكسان است چون او در صفحه ذات خود تمام حقايق را مشاهده مينمايد و بيان خلقت آسمانها و زمين و استقرار بر عرش در سوره اعراف گذشت و تخمى را كه زارع در زمين ميكارد و هر چه مانند آن در دل زمين جاى گيرد و گياهى را كه از آن سر بدر ميكند و هر چه مانند آن باشد ميداند و هر چه از آسمان مانند باران و برف و غيره نازل شود و هر چه مانند آه مظلوم و دود و بخار بآسمان صاعد گردد ميداند و مى‌بيند و ميشناسد عنايت او هميشه با خلق هست هر جا باشند و علم و قدرت او بر آنها احاطه دارد و از تمام اعمال و افعال و اقوال و احوال آنها از بد و خوب و خير و شرّ آگاه است ميبيند و ميداند و ميشناسد و تأييد ميكند و باز ميدارد و پاداش ميدهد و بكيفر ميرساند خلاصه آنكه سلطنت تامّه و عامّه در تمام عوالم وجود بدون شريك و مزاحم و معارض و منازع از آن حق است و مرجع تمام امور بحكم خدا است در دنيا و آخرت نهايت آنكه در دنيا بمردم قدرت داده بقدريكه بتوانند باختيار خود كار خوبى بكنند و در آخرت بآنها جزاى احسن عنايت فرمايد

جلد 5 صفحه 141

و در آخرت ديگر تكليفى نيست فقط حكم الهى است و دخول شب در روز و دخول روز در شب و كوتاه و بلند شدن آن دو بر طبق حكمت و مصلحت خلق و علم خدا بضمائر و اسرار بندگان مكرر بيان شده است.

هُوَ الأَوَّل‌ُ وَ الآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الباطِن‌ُ وَ هُوَ بِكُل‌ِّ شَي‌ءٍ عَلِيم‌ٌ «3»

‌او‌ اول‌ و آخر و ظاهر و باطن‌ ‌است‌ و ‌او‌ بهر چيزي‌ دانا ‌است‌.

هُوَ الأَوَّل‌ُ ‌لا‌ اوّلية ‌له‌ هميشه‌ بوده‌ و ازليست‌.

وَ الآخِرُ ‌لا‌ آخرية ‌له‌ هميشه‌ هست‌ ابديست‌ سرمدي‌.

وَ الظّاهِرُ اظهر ‌من‌ كل‌ّ شي‌ء ‌از‌ امير المؤمنين‌ ‌عليه‌ ‌السلام‌ ‌است‌

(الغيرك‌ ‌من‌ الظهور ‌ما ليس‌ لك‌)

(و ‌في‌ كل‌ّ شي‌ء ‌له‌ آية تدل‌ ‌علي‌ انه‌ واحد).

(آیه 3)- سپس به بیان پنج وصف دیگر پرداخته، می‌فرماید: «اوّل و آخر و پیدا و پنهان اوست و او به هر چیز داناست» (هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ).

توصیف به اول و آخر بودن تعبیر لطیفی است از ازلیت و ابدیت او، زیرا می‌دانیم او وجودی است بی‌انتها و واجب الوجود، یعنی هستیش از درون ذات اوست نه از بیرون، تا پایان گیرد یا آغازی داشته باشد، و بنابر این از ازل بوده و تا ابد خواهد بود.

او سر آغاز و ابتدای عالم هستی است، و اوست که بعد از فنای جهان نیز خواهد بود.

بنابر این تعبیر به اول و آخر هرگز زمان خاصی را در بر ندارد و اشاره به مدت معینی نیست.

ج5، ص94

توصیف به ظاهر و باطن نیز تعبیر دیگری از احاطه وجودی او نسبت به همه چیز است، از همه چیز ظاهرتر است چرا که آثارش همه جا را گرفته، و از همه چیز مخفی‌تر است چون کنه ذاتش بر کسی روشن نیست.

و یکی از نتائج این امور همان است که در پایان آیه آمده: «وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ» زیرا کسی که از آغاز بوده و تا پایان باقی است و در ظاهر و باطن جهان است چنین کسی قطعا از همه چیز آگاه می‌باشد.